پسماندهای پلاستیکی آسیب‌های جدی و گسترده‌ای به محیط زیست وارد می‌کنند. این زباله‌ها در طبیعت تجزیه نمی‌شوند و می‌توانند ده‌ها تا صدها سال باقی بمانند. انباشت پلاستیک در اقیانوس‌ها، رودخانه‌ها و خاک موجب آلودگی گسترده آب و خاک شده و بقای بسیاری از گونه‌های جانوری را تهدید کرده است. حیوانات دریایی و خشکی‌زی پلاستیک‌ها را با غذا اشتباه می‌گیرند یا در میان آن‌ها گرفتار می‌شوند که نتیجه‌ای جز جراحت یا مرگ برایشان ندارد. افزون بر این، پلاستیک‌ها به مرور به ذرات ریزپلاستیک تبدیل می‌شوند و وارد زنجیره غذایی می‌گردند. ورود ریزپلاستیک‌ها و مواد شیمیایی حاصل از آن‌ها به بدن انسان و سایر موجودات زنده می‌تواند سلامت را به خطر بیندازد. به طور خلاصه، پسماند پلاستیک یک بحران زیست‌محیطی جهانی است که هم‌زمان کیفیت محیط زیست و سلامت انسان‌ها را تهدید می‌کند. در ادامه انواع این آسیب ها و مضرات را به طور کامل بررسی می‌کنیم.
مضرات پلاستیک برای محیط زیست
پلاستیک‌های رهاشده در طبیعت اثرات مخربی بر محیط زیست دارند. یکی از مهم‌ترین مضرات پلاستیک، خطر برای حیات وحش است. بسیاری از پرندگان، آبزیان و جانوران خشکی‌زی قطعات پلاستیک را می‌بلعند یا در زباله‌های پلاستیکی (مانند تورها و نخ‌های ماهیگیری) گرفتار می‌شوند که اغلب به مرگ آن‌ها منجر می‌شود. گزارش‌ها نشان می‌دهد سالانه صدها هزار حیوان دریایی – از جمله دست‌کم 100 هزار پستاندار و لاک‌پشت دریایی – بر اثر آلودگی پلاستیکی جان خود را از دست می‌دهند. علاوه بر مرگ و میر مستقیم، پلاستیک‌ها باعث از بین رفتن زیستگاه‌های طبیعی و برهم خوردن تعادل بوم‌سازگان می‌شوند. برای مثال، انباشت زباله‌های پلاستیکی در جنگل‌ها و سواحل می‌تواند رشد گیاهان را مختل کرده و نفوذ آب در خاک را کاهش دهد. این امر به مرور زمان موجب فرسایش خاک و خشکی تالاب‌ها و سفره‌های آب زیرزمینی می‌شود. همچنین زباله‌های پلاستیکی منظره‌های طبیعی را زشت کرده و ارزش تفرجی و گردشگری مناطق را کاهش می‌دهند.
پلاستیک‌ها حاوی ترکیبات شیمیایی گوناگونی هستند که می‌توانند به محیط نشت کنند. مواد افزودنی خطرناکی نظیر بیس‌فنول‌ها و فتالات‌ها که برای بهبود خواص پلاستیک به آن اضافه می‌شوند، به مرور زمان آزاد شده و خاک، آب و هوا را آلوده می‌کنند. برخی از این ترکیبات سمی بوده و در صورت ورود به آب یا خاک به سلامت جانداران لطمه می‌زنند. ماندگاری بالای پلاستیک‌ها در طبیعت نیز موجب تجمع مداوم این آلاینده‌ها می‌شود. به بیان دیگر، هر تکه پلاستیک که امروز دور انداخته شود ممکن است ده‌ها سال منبع انتشار مواد آلاینده باشد و اثرات زیان‌بار آن در محیط باقی بماند. این ویژگی، پلاستیک را به یکی از مخرب‌ترین مواد در تاریخ محیط زیست تبدیل کرده است.
آلودگی پلاستیکی محیط زیست
آلودگی ناشی از پلاستیک اکنون به یک بحران جهانی بدل شده است. سالانه بیش از 8 میلیون تن پلاستیک به اقیانوس‌ها وارد می‌شود و در مجموع برآورد می‌شود حدود 19 تا 23 میلیون تن زباله پلاستیکی هر سال روانه محیط‌های آبی (شامل دریاها و رودخانه‌ها) گردد. این حجم عظیم زباله موجب شده حتی دورافتاده‌ترین نقاط سیاره نیز از آلودگی پلاستیکی در امان نمانند؛ از جزایر غیرمسکونی گرفته تا اعماق اقیانوس‌ها و قطب شمال اکنون ردپای پلاستیک را در خود دارند. طبق گزارش سازمان ملل، تعداد ریزپلاستیک‌های موجود در دریاها اکنون از تعداد ستارگان کهکشان راه شیری نیز بیشتر شده است. اگر روند فعلی ادامه یابد، تا سال 2050 ممکن است وزن پلاستیک اقیانوس‌ها از مجموع وزن ماهیان بیشتر شود. این آمار تکان‌دهنده نشان می‌دهد که بدون اقدام فوری، آلودگی پلاستیک ابعاد فاجعه‌باری پیدا خواهد کرد.
چنین آلودگی گسترده‌ای پیامدهای عمیقی برای کره زمین به همراه دارد. پژوهش‌های جدید حاکی از آن است که آلودگی پلاستیکی بر همه جنبه‌های سیستم زمین تأثیر منفی گذاشته و بحران‌هایی چون تغییر اقلیم، کاهش تنوع‌زیستی و اسیدی‌شدن اقیانوس‌ها را تشدید می‌کند. پلاستیک از مرحله تولید تا هنگام تبدیل شدن به ضایعات در طبیعت، در حال آسیب‌رساندن به سیاره ما است. در سال 2022 میلادی تولید جهانی پلاستیک به حدود 506 میلیون تن رسید، در حالی‌که تنها حدود 9٪ آن بازیافت شد و باقی‌مانده یا سوزانده شده، یا در زباله‌دان‌ها و محیط رها گشت. نتیجه این چرخه معیوب آن است که هر سال حجم بیشتری پلاستیک در محیط انباشته می‌شود و طبیعت توان مقابله با آن را ندارد. ریزپلاستیک‌ها اکنون همه‌جا یافت می‌شوند؛ از قله اورست تا عمیق‌ترین نقطه اقیانوس ذرات پلاستیک مشاهده شده است. این ذرات می‌توانند وارد بافت زیستی موجودات ریز شده و در سراسر زنجیره غذایی پراکنده شوند. بدین ترتیب، آلودگی پلاستیکی نه تنها زیبایی طبیعت را مخدوش کرده، بلکه فرآیندهای طبیعی را نیز مختل نموده و ظرفیت ترمیم و سازگاری اکوسیستم‌ها را کاهش داده است.
مضرات پلاستیک برای انسان
پلاستیک‌ها علاوه بر محیط زیست، برای سلامت انسان نیز تهدیداتی به همراه دارند. تحقیقات نشان داده است که ذرات ریزپلاستیک از راه‌های مختلف وارد بدن ما می‌شوند؛ از طریق آب آشامیدنی، مواد غذایی (مانند ماهی‌ها و نمک خوراکی) و حتی از راه تنفس هوا. این ذرات می‌توانند حامل مواد شیمیایی خطرناکی باشند که همراه خود به بدن منتقل می‌شوند. به عنوان مثال، ریزپلاستیک‌ها مانند آهنربا آلاینده‌های آلی پایدار (نظیر آفت‌کش‌ها و PCB) را به خود جذب کرده و سپس از طریق زنجیره غذایی وارد بدن انسان می‌کنند. انباشت این مواد سمی در بافت‌های بدن به مرور زمان می‌تواند منجر به مشکلات جدی سلامت شود.
افزون بر این، مواد افزودنی پلاستیک خود می‌توانند به سلامت انسان آسیب بزنند. بسیاری از ظروف و محصولات پلاستیکی حاوی ترکیباتی هستند که عملکرد غدد درون‌ریز و هورمون‌های بدن را مختل می‌کنند. بیسفنول A (BPA) و فتالات‌ها نمونه‌ای از این مواد شیمیایی هستند که از پلاستیک به غذا و نوشیدنی نشت می‌کنند (خصوصاً وقتی ظرف پلاستیکی حرارت ببیند یا برای مدت طولانی مورد استفاده قرار گیرد). اختلالات هورمونی ناشی از این مواد با بروز طیفی از بیماری‌ها در ارتباط دانسته شده است، از جمله انواع سرطان‌ها، ناباروری در مردان، بلوغ زودرس، دیابت، چاقی و مشکلات رشد در کودکان. همچنین تحقیقات اخیر حضور ریزپلاستیک در خون و بافت‌های بدن را با بیماری‌های قلبی‌عروقی پیوند داده‌اند. در یک مطالعه، افرادی که ذرات ریزپلاستیک در عروق خونی‌شان یافت شد، به طور معنی‌داری بیشتر دچار حمله قلبی، سکته مغزی یا مرگ زودهنگام طی سه سال شدند. هرچند تحقیقات در زمینه اثرات سلامت پلاستیک‌ها هنوز ادامه دارد، اما شواهد کنونی نشان می‌دهد قرارگیری مزمن در معرض میکروپلاستیک و مواد شیمیایی پلاستیکی یک تهدید نوظهور برای بهداشت عمومی به شمار می‌رود.
از سوی دیگر، شیوه‌های دفع نادرست پسماند پلاستیک نیز سلامت انسان را به خطر می‌اندازد. سوزاندن زباله‌های پلاستیکی در فضای باز یا کوره‌های نامناسب، گازهای سمی و سرطان‌زایی مانند دی‌اکسین‌ها، فرمالدهید و بنزن آزاد می‌کند. استنشاق این آلاینده‌ها با بروز مشکلات حاد تنفسی و افزایش خطر سرطان ریه و بیماری‌های ریوی در جوامع پیرامون محل‌های دفع زباله مرتبط است. علاوه بر آن، کارکنان صنایع تولید پلاستیک و مردمی که در نزدیکی مجتمع‌های پتروشیمی زندگی می‌کنند، در معرض ترکیبات شیمیایی خطرناکی قرار دارند که می‌تواند موجب انواع سرطان‌ها و اختلالات سیستم ایمنی و عصبی گردد. بنابراین مضرات پلاستیک برای انسان تنها به مصرف‌کننده نهایی محدود نمی‌شود، بلکه در تمام مراحل از تولید تا دفع، پلاستیک‌ها سلامت ما را تهدید می‌کنند.
مضرات استفاده از پلاستیک
استفاده بی‌رویه از محصولات پلاستیکی یک مشکل جدی است که هم به محیط زیست و هم به سلامتی ما آسیب می‌رساند. امروزه پلاستیک در بسته‌بندی مواد غذایی، کیسه‌های خرید، بطری‌های آب، لوازم خانگی و بسیاری از وسایل روزمره ما حضور دارد. این وابستگی شدید به پلاستیک، پیامدهای نامطلوبی به دنبال دارد. از منظر سلامت، استفاده از ظروف پلاستیکی برای نگهداری یا گرم کردن غذا می‌تواند خطرناک باشد. همان‌طور که گفته شد، حرارت دادن مواد غذایی در ظرف پلاستیکی یا نگهداری طولانی‌مدت خوراکی‌ها در پلاستیک می‌تواند باعث نشت مواد شیمیایی مضر به داخل غذا شود. مطالعات مختلف این مواد نشت‌یافته (مانند BPA) را با بیماری‌های هورمونی، مشکلات باروری و انواع سرطان مرتبط دانسته‌اند. بنابراین استفاده مستقیم از پلاستیک در زندگی روزمره ما یک ریسک پنهان سلامت به همراه دارد که شاید بسیاری از مردم از آن آگاه نباشند.
از منظر زیست‌محیطی، هر وسیله پلاستیکی که ما مصرف می‌کنیم در نهایت روزی تبدیل به پسماند خواهد شد. عمر مفید کوتاه بسیاری از محصولات پلاستیکی (خصوصاً پلاستیک‌های یکبارمصرف) به این معناست که مدت کوتاهی پس از تولید، سر از سطل زباله در می‌آورند و آنگاه برای صدها سال در طبیعت باقی می‌مانند. مصرف هر بطری آب یا کیسه پلاستیکی در ظاهر بی‌ضرر است، اما وقتی در مقیاس میلیاردی در نظر گرفته شود، یک بحران جهانی می‌آفریند. با افزایش تقاضا برای محصولات پلاستیکی، صنایع پتروشیمی نیز تولید خود را بالا برده‌اند. پلاستیک‌ها از نفت و گاز طبیعی ساخته می‌شوند و فرآیند تولید آن‌ها بسیار انرژی‌بر و آلاینده است. برآورد شده است که اگر روند فعلی ادامه پیدا کند، تولید پلاستیک تا سال 2040 میلادی دو برابر و تا 2050 سه برابر خواهد شد. این میزان تولید نه تنها به معنای آلودگی بیشتر محیط زیست است، بلکه تأثیر بزرگی بر تغییرات اقلیمی خواهد داشت. طبق تحقیقات، ممکن است تا سال 2040 نزدیک به 19٪ از انتشار گازهای گلخانه‌ای در جهان مربوط به صنعت پلاستیک باشد. دلیل این امر آن است که در هر مرحله از عمر پلاستیک – از استخراج نفت و گاز برای تولید پلیمرهای اولیه گرفته تا فرآیندهای کارخانه‌ای، حمل‌ونقل و در نهایت سوزاندن یا دفن زباله‌های پلاستیکی – کربن و سایر گازهای گلخانه‌ای به اتمسفر آزاد می‌شود. در واقع، مصرف پلاستیک با افزایش ردپای کربن همراه است و هرچه بیشتر پلاستیک مصرف کنیم، به گرمایش جهانی دامن زده‌ایم.
علاوه بر موارد فوق، هزینه‌های اقتصادی و اجتماعی وابستگی به پلاستیک را نباید نادیده گرفت. شهرداری‌ها سالانه بودجه هنگفتی برای جمع‌آوری و مدیریت پسماندهای پلاستیکی صرف می‌کنند. انسداد کانال‌های آب و فاضلاب توسط زباله‌های پلاستیکی می‌تواند به بروز سیلاب‌های شهری و مشکلات بهداشتی (مانند تجمع آب‌های راکد و افزایش ناقلین بیماری) منجر شود. همچنین آلودگی پلاستیک به بخش‌هایی مانند ماهیگیری و گردشگری آسیب می‌زند و معیشت جوامع محلی را مختل می‌کند. مجموع این عوامل نشان می‌دهد که هزینه واقعی استفاده از پلاستیک بسیار فراتر از قیمت خرید آن است. به بیان دیگر، هر کیسه پلاستیکی رایگان یا ارزان که دریافت می‌کنیم، در بلندمدت بهای گزافی را به صورت تخریب محیط زیست و تهدید سلامت عمومی به جامعه تحمیل خواهد کرد.
تجزیه پلاستیک در طبیعت
یکی از علل اصلی ماندگاری بالای آثار پلاستیک در محیط زیست، عدم تجزیه‌پذیری آن است. پلاستیک‌ها ترکیباتی مصنوعی دارند که پیوندهای شیمیایی آن‌ها برای میکروارگانیسم‌های تجزیه‌کننده در طبیعت قابل شناسایی و شکستن نیست. به عبارتی هیچ آنزیم و باکتری طبیعی به طور موثر قادر به تغذیه و تخریب پلیمرهای پلاستیکی متداول نیست. در نتیجه، وقتی زباله پلاستیکی در محیط رها می‌شود، طبیعت نمی‌تواند مانند پسماندهای آلی آن را تجزیه و جذب کند. تحقیقات نشان می‌دهد تجزیه‌ی کامل پلاستیک‌ها در طبیعت بین حدود 100 تا 1000 سال طول می‌کشد. برای مثال، یک بطری پلاستیکی که امروز در طبیعت رها شود ممکن است حتی در قرن‌های آینده نیز باقی بماند. این بازه زمانی طولانی وابسته به نوع پلاستیک و شرایط محیطی است.
عوامل محیطی در سرعت فروپاشی پلاستیک‌ها مؤثرند. نور خورشید و اشعه فرابنفش (UV) می‌تواند به مرور برخی از پلیمرها را تضعیف کرده و باعث شکننده‌شدن آن‌ها شود. به همین دلیل پلاستیک‌هایی که در معرض نور مستقیم خورشید قرار دارند اندکی سریع‌تر خرد می‌شوند. دما، میزان رطوبت و حضور اکسیژن نیز اثرگذار است؛ پلاستیک در خاک‌های دفن‌زباله که کمبود نور و اکسیژن دارند، بسیار کندتر از پلاستیک در ساحل آفتابی تجزیه می‌شود. با این حال، حتی در بهترین شرایط، پلاستیک‌ها بیشتر تجزیه فیزیکی می‌شوند تا تجزیه زیستی. یعنی به قطعات کوچک‌تر و ریزپلاستیک تبدیل شده اما کاملاً ناپدید نمی‌شوند. این ریزپلاستیک‌ها برای دهه‌ها و سده‌ها در محیط باقی می‌مانند و حتی توسط جریان آب و باد به همه جا پراکنده می‌شوند. به این ترتیب، مشکل آلودگی پلاستیک با گذشت زمان به شکل نامرئی‌تری ادامه می‌یابد. یک کیسه پلاستیکی ممکن است پس از چند دهه ناپدید شود، اما ذرات ناشی از آن در خاک و آب به حیات خود ادامه می‌دهند و ممکن است وارد بدن موجودات زنده شوند. در واقع طبیعت هرگز به طور کامل از شر پلاستیک خلاص نمی‌شود، بلکه پلاستیک به شکل‌های دیگر در محیط بازتوزیع می‌شود.
تجزیه پلاستیک در طبیعت چند سال طول می‌کشد؟
در جدول زیر مدت زمان تخمینی برای تجزیه‌ی برخی از محصولات پلاستیکی رایج در طبیعت آورده شده است. همان‌طور که ملاحظه می‌کنید، برخی اقلام ظرف چند دهه خرد و ناپدید می‌شوند، اما برخی دیگر ممکن است تا قرن‌ها باقی بمانند:
| نوع ماده پلاستیکی | مدت زمان تقریبی برای تجزیه |
|---|---|
| ته‌سیگار (فیلتر سیگار) | ۵ سال |
| کیسه پلاستیکی | ۲۰ سال |
| فنجان کاغذی با روکش پلاستیکی | ۳۰ سال |
| نی نوشیدنی پلاستیکی | ۲۰۰ سال |
| حلقه نگهدارنده قوطی نوشابه | ۴۰۰ سال |
| بطری پلاستیکی (نوشابه آب معدنی) | ۴۵۰ سال |
| مسواک پلاستیکی | ۵۰۰ سال |
| پوشک یکبارمصرف | ۵۰۰ سال |
| یونولیت (ظرف فوم پلی‌استایرن) | ۵۰۰ سال |
| نخ ماهیگیری نایلونی | ۶۰۰ سال |
همان‌گونه که جدول نشان می‌دهد، حتی سریع‌ترین زباله پلاستیکی (فیلتر سیگار) نیز چندسال زمان نیاز دارد و بادوام‌ترین آن‌ها (نخ‌های ماهیگیری) تا شش قرن در طبیعت ماندگارند. این ارقام تقریبی‌اند؛ سرعت تجزیه می‌تواند بسته به شرایط محیطی کمی متغیر باشد. با این حال پیام کلی روشن است: عمر پلاستیک‌ها بسیار طولانی‌تر از عمر انسان‌ها و حتی چندین نسل است. به عبارت دیگر، هر بطری یا کیسه پلاستیکی که ما امروز مصرف می‌کنیم، میراثی آلاینده برای فرزندان و نوادگانمان برجای می‌گذارد. این ماندگاری طولانی باعث انباشت پلاستیک در طبیعت شده و مشکلاتی که پیش‌تر بیان شد (مانند خفگی حیوانات، آلودگی آب و خاک و انتقال سموم در زنجیره غذایی) را تشدید می‌کند.
نتیجه‌گیری: ضرورت کاهش پسماندهای پلاستیکی
پسماند پلاستیک به دلیل ماندگاری بالا و اثرات مخربی که بر محیط زیست و سلامت انسان دارد، یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های عصر حاضر محسوب می‌شود. شواهد علمی نشان می‌دهد که ادامه روند فعلی مصرف پلاستیک، آینده سیاره ما را با بحران‌های بیشتری روبه‌رو خواهد کرد؛ از گرمایش جهانی گرفته تا انقراض گونه‌ها و مشکلات بهداشتی در جوامع بشری. بنابراین اقدام فوری و همه‌جانبه برای مهار این بحران ضروری است. هر فرد می‌تواند با تغییر عادات مصرف خود در این مسیر سهیم باشد. کاهش استفاده از پلاستیک‌های یکبارمصرف (مانند کیسه‌ها، بطری‌ها و ظروف)، استفاده از کیسه‌های پارچه‌ای و بطری‌های چندبارمصرف، تفکیک و بازیافت صحیح زباله‌ها و حمایت از محصولات سازگار با محیط زیست از جمله کارهایی است که به کاهش آلودگی پلاستیکی کمک می‌کند. همچنین از منظر کلان، نیازمند سیاست‌گذاری‌های جدی برای محدود کردن تولید پلاستیک‌های غیرضروری، توسعه فناوری‌های نوین برای مواد زیست‌تخریب‌پذیر و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های بازیافت هستیم. تنها از این راه می‌توان اطمینان حاصل کرد که پسماندهای پلاستیکی بیش از این به سیاره ما آسیب نرسانند و محیط زیستی سالم‌تر و پایدارتر برای نسل‌های آینده به یادگار بگذاریم.